5.1. - IZARREN HAUTSA

LURRA, GURE PLANETA

Ura egoera likidoan egoteak eta oxigeno ugariko atmosfera izateak ahalbidetzen dute bizitza Lur planetan. Ezaugarri hauek posibleak dira Lurra Eguzkiarekiko daukan kokapen egokiari esker.

Poloetan, pixka bat zapaldutako esfera baten itxurakoa da lurra. Atmosferako gasez eta lurrazaleko urez gain, harriz eta metalez osatuta dago gure planeta.

LURRAREN MUGIMENDUAK

Lurrak bi mugimendu ditu: ERROTAZIOA eta TRANSLAZIOA

ERROTAZIOA: Lurra bere ardatzaren inguruan biraka dabil.

24 ordu behar ditu bira osoa emateko.
Horregatik bereizten dira eguna eta gaua.

TRANSLAZIOA: Eguzkiaren inguruan biraka doa.

Urte bat behar du Eguzkiari buelta oso bat emateko.
Horregatik bereizten dira urtaroak.
URTAROAK (zientzia museoaren materiala)

ILARGIA, GURE SATELITEA

Ilargia Lurraren satelitea da. Ilargiak ez du berezko argirik baina Eguzkitik jasotzen duen argiak islatzen duenez disdiratsua ikusten dugu. Bertan ez dago bizitzarik urik eta atmosferarik ez dagoelako. Jarraian den Txanela animazioan ilargiaren mugimenduak, faseak eta eklipseak azaltzen dira.

ikusi bideoa

ILARGIAREN MUGIMENDUAK Ilargiak bi mugimendu egiten ditu: - Errotazioa, bere baitan eta - Translazioa, Lurraren inguruan.

ILARGIAREN FASEAK

Itxuraren arabera lau fase bereizten dira Ilargian:

ILARGIA ETA EKLIPSEAK

Eguzkia, lurra eta ilargia

Ilargi eklipsea

Eguzki eklipsea

ILARGIA ETA ITSAMAREAK

UNIBERTSOA

TEORIA GEOZENTRIKOA Lurra Unibertsoaren erdigunea. Unibertsoko elementu guztiak (planeta, ilargia, izarrak, ...) biraka zebiltzan bere inguruan. Ptolomeok planteatu zuen.

TEORIA HELIOZENTRIKOA Eguzkia erdigunea da. Geldirik dagoena eguzkia da eta Lurra bere inguruan biraka dabil. Teoria Kopernikok proposatu zuen eta Galileo Galileiri esker arrazoia eman zioten. Gure eguzki sistemaren erdigunea da, baina ez Unibertsoarena.

BIDEOA: geozentrismo eta heliozentrismoa 5:35

BIDEOA: Unibertsoaren historia 9:44

UNIBERTSOAREN SORRERA UNIBERTSOAren irudiak RC-astro / Hubble

liburu digitaleko 14.orriko bideoa

Big bang teoria (bideo 1:03 gazteleraz)
Big bang-aren historia laburra (bideo 5:18 gazteleraz)
Unibertsoaren sorrera - Big bang teoria (bideo-dpkumentala canal historia 7:29)

Big-bang-aren teoriaren arabera Unibertsoko materia guztia gune bakar batean bilduta zegoen, baina duela 15 mila milioi urte inguru eztanda egin zuen eta unibertsoan zabaldu eta sakabanatzen hasi zen. Materia horretatik sortu ziren, aurrerago galaxiak, izarrak eta planeta sistemak.

•Gaur egun unibertsoa hedatze fasean dago oraindik ere.

EGUZKI SISTEMA

EGUZKIA, GURE IZARRA

Eguzkia da gure sistemaren erdigunea, gure sistemaren izarra; ematen digun bero eta argiari esker bizi gara bizidunak Lurra planetan.
Eguzkia gas bero bero duen bola birakari bat da, izar guztiak bezalaxe, hidrogenoz eta helioz osaturik.

Eguzkiaren tamaina Lurra planeta baino 1.400.000 aldiz handiagoa da.

Eguzkiaren izpiek 8 minutu behar dituzte Lurrara iristeko.

Eguzkiaren barne egituran 3 geruza daude: Fotosfera, konbentzio aldea eta erreakzio aldea.

Eguzkiaren diametroa 1.400.000 Km-takoa da eta nukleoak 14.000.000ºC temperatura du. Eguzkiaren lekurik hotzena fotosfera da, normalean 5.500 gradu ditu.

Batzuetan Eguzkian leherketa mota batzuk izaten dira; horren ondorioz beltz gune batzuk ateratzen zaizkio.

EGUZKIAREN AKTIBITATEA
Eguzkia hidrogeno (h) eta helioz (he)osaturik dagoela esaten dugu. Eguzkian (izarretan) etengabeko fusioi erreazkio nuklerrak ematen dira. Hidrogeno atomoak elkartzen dira helioa sortuz eta energia askatzen.

EGUZKI SISTEMA

Gure Eguzkiaren inguruan sortutako planeta eta beste gorpuz espazialen sistema da.

Sistema horren osagai nagusia eta sistemaren erdigunea da Eguzkia.

Eguzkia da sistemaren izarra. Bere inguruan biraka zortzi planeta dabiltza, ilargiak, asteroideak, kometak, gas eta hautsa ere.

Planetak izar baten inguruan orbitan dauden objektu handiak dira. Gure sisteman bi taldetan sailkatzen dira:

Barneko planetak, txikiak, trinkoak, harrizkoak eta metalezkoak: Merkurio, Artizarra, Lurra eta Marte.

Kanpoko planetak, handiak, arinak eta gasezkoak: Jupiter, Saturno, Urano eta Neptuno. Eguzki sistema
GRABITAZIO ETA GRABITEAREN INDARRA

Grabitazio eta grabitate indarrak ezberdinak dira.

Grabitazioa gorputzek euren artean duten erakarpen eragina da. Grabitatea, aldiz, grabitazioak masadun gorputzetan eragindako erakarpen indarra da. Eguzkia eguzki sistemako gorputz handiena da eta, berez, grabitate indarrik handiena du; ondorioz sistemako astro guztiak orbitan ibiltzen dira bere inguruan. Espazioko gorputz guztiek grabitate indarra eragiten dute elkar. Horri esker unibertsoa eta eguzki sistema orekan dago

Isaak Newton britaniarrak aurkitu zuen grabitate indarra, eta hark eman zuen grabitazio-indarra zehatzen duen grabitazio unibertsalaren legea ere. Aurrerago, Einsteinek osatu zuen lege hori.

Txanelako animazioa. Sakatu hemen eta ikusi eta ikasi.

Eguzki sistema. Galdeketa: zenbat ikasi duzu?

GALAXIAK

Galaxiak unibertsoan dauden izar multzo erraldoiak dira.

• Galaxiak formaren arabera sailkatzen dira:

eliptikoak,
kiribilak,
barradunak eta
irregularrak.

Gure galaxia ESNE BIDEA da eta forma kiribila du.
Gaur egun ditugun inteneteko eta telefono aplikazioak erabiliz unibertsoa eskuran dugu

Ordenagailuarako Google sky Stellarium

Telefono apps Sky View Free Google Sky maps

*****

GALAXIETAN, IZARRAK

Orion nebulosaren barnera

Izarrak berezko argia duten astroak dira.

•Izarrak hidrogenoz, helioz eta beste gasez osaturik daude eta horien erreakzioen ondorioz beroa eta argia sortzen dira.

Eguzkiak edo izarrak nebulosa batean jaio dira. Gaseko laino batean, haize boladen ondorioz, materia elkartu egiten da eta nukleo bat sortzen da.

Eguzkia ez da laua eta ez da geldirik egoten; gauez izar bati begiratzen diozunean dir-dir egiten duela konturatuko zara, ez badu dir-dir egiten planeta bat da.

Egunean ez dira izarrak ikusten gure eguzkiaren argiarengatik.

Helio gehiago geratzen ez denean, izarra txikiagoa egiten da, eta hain txikia egiten da, lurraren tamaina hartzen duela, baina dentsitate gehiagorekin. Gero itzaltzen da poliki-poliki, izar beltz bat bihurtzen delarik.

•

UNIBERTSOKO DISTANTZIAK

Unibertsoan diren distantziak izugarriak dira, imajinaezinak. Neurtzeko unitate bereziak asmatu dira:

UA eta AU

UA (Unidad Astronómica delakoa) EGUZKITIK LURRERAINO DAGOEN DISTANTZIA DA: 150 milloi km (1 UA)

Eguzkiaren argiak 8,3 segundu behar ditu Lurrera iristeko

AU (Argi Urtea) ARGIAK ESPAZIOAN URTEBETEAN EGITEN DUEN DISTANTZIA DA.

Argiak espazioan 300.000km-ko abiadura du segunduko, 300.000 km egiten ditu. segundu batean.

Argiaren abiadura espazioan 300.000 km/s.

Abiadura horretan adibidez, argiak gure planetari segundu batean 8 buelta emango lizkioke.

1 minutu: 18.000.000 km. egingo ditu.
1 ordu: 1.080.000.000 km egingo ditu.
1 egun: 25.920.000.000 km egingo ditu.
1 urte: 9.460.800.0000.000km egingo ditu.

Gure galaxiak, Esne bideak, punta batetik bestera duen distantzia.

Eta galaxien arteko distantziak nolakoak dira?

TAMAINAK Eredu gisa bideo hauek

Izarren tamainen konparaketa bideo1 bideo2
Izarrik handiena: VY Canis Majoris bideo

UNIBERTSOKO FENOMENO BITXIAK

Quasar

Astronomoek diotenez, badira unibertsoan objetu edo fenomeno bitxi batzuk: QUASARRAK ETA ZULO-BELTZAK.

QUASARRAK zulo beltz handiek dituzten galaxien erdiko guneak dira, pisu handikoak eta oso argitsuak.
ZULO BELTZAK ez dira ikusten eta inguruko guztia irentsi egiten dute, baita argia ere.

Dentsitate handi-handiko materia-kontzentrazioak dira zulo beltzak. Grabitazio-eremu handia dutenez, argiak ere ezin dio ihes egin eremu horri, oso azkar ibili arren. Ia ikertutako galaxia guztiek dute zulo beltz bat erdigunean. Eguzkia baino askoz masa kontzentratuagoa duten izarrak desegitean, masa txikiagoko zulo beltzak sortzen dira. Zulo beltz batean zenbat eta gorputz gehiago erori, orduan eta masa handiagoa izango du, eta hortaz, grabitazio-erakarpena ere handitu egingo zaio.